De vorige blog 'Omdat ik mis...' ging over verschillende situaties waarin verlies wordt geleden. In deze blog gaat het voornamelijk over rouwen door het verlies van een dierbare, de uitdagingen waar kinderen voor komen te staan en hoe volwassenen (hun) kinderen hierin kunnen ondersteunen.
Liefde en rouw zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Liefhebben betekent dat er gemis is wanneer de ander er niet meer is. Wanneer een dierbare (plotseling) overlijdt, kunnen kinderen het moeilijk vinden om nieuwe contacten aan te gaan, uit angst deze ook te verliezen. Afscheid nemen, rouwen en het zoeken naar betekenis dragen eraan bij dat kinderen opnieuw in staat zijn om contact te maken met de mensen om zich heen (Fiddelaers- Jaspers, 2021). Het proces van contact maken tot opnieuw contact kunnen maken, wordt weergegeven in de verliescirkel.
Naast de angst om opnieuw iemand te verliezen, komen bij rouw ook de psychologische basisbehoeften van kinderen in het gedrang. De psychologische basisbehoeften bestaan uit drie onderdelen: competentie (ik kan het), autonomie (ik kan het zelf) en relatie (ik hoor erbij). Wanneer er overlap zit tussen 'ik kan het', 'ik kan het zelf' en 'ik hoor erbij' ontwikkelt een kind zelfvertrouwen. Door het overlijden van een dierbare, kan concentratie lastig zijn. Hierdoor kan een kind het gevoel krijgen iets niet te kunnen, wat leeftijdsgenoten wel kunnen. Daarbij ervaart een kind na een verlieservaring de wereld niet meer als veilig en controleerbaar. Ook het gevoel van 'erbij horen' kan verdwenen zijn als het kind de enige of een van de weinige is, die een dierbare moet missen.
Voor de omgeving is het zoeken naar een balans tussen 'ontschuldigen' en 'het kind achter de rouw zien'. Enerzijds het ontschuldigen: er is een goede reden waarom de lat nu wat lager ligt; er gaan veel gedachten, gevoelens en energie naar wat er is gebeurd. En 'het kind achter de rouw zien'; aansluiten bij wat lukt, uitdagen en het versterken van een gevoel van zelfvertrouwen. Dit betekent dat een kind niet altijd geconfronteerd hoeft te worden met het rouwen, maar dat er anderzijds wel de mogelijkheid geboden wordt om te kunnen rouwen. Want rouwen is nodig om, met vallen en opstaan, door te kunnen leven na een verlieservaring.
De Amerikaanse psycholoog Worden ontwikkelde een takenmodel voor rouwenden. Hierin kregen rouwenden een meer actieve rol. Er is geen volgorde in de rouwtaken, ze kunnen door elkaar heen lopen, maar geven mogelijk wat herkenning en handvatten in het ondersteunen van rouwende kinderen. Hieronder volgen de rouwtaken, zoals weergegeven in het boek 'Jong Verlies' (Fiddelaers- Jaspers, 2021).
Rouwtaak 0: Leren omgaan met verdriet en rouw
Verlies en pijn horen bij het leven. Wanneer het kind vanaf jongs af aan leert omgaan met situaties van verlies en pijn, is dat een basis voor latere verliessituaties. De uitdaging voor volwassenen is situaties van verlies of pijn niet (gelijk) proberen op te lossen. Hoewel de neiging er vaak is het kind te beschermen tegen situaties van pijn en verlies, juist ruimte geven aan de emoties van het kind, deze benoemen en naast hem/ haar zitten. Omdat deze situaties verweven zijn met het leven (teleurstellingen, kwijtraken van spullen of de dood van een (huis)dier) hoeven volwassenen deze situaties alleen maar aan te pakken om daarin het kind te helpen omgaan met verdriet en rouw.
Rouwtaak 1: Beseffen dat iemand echt dood is
Voor kinderen is de betekenis van het woord 'dood' vaak duidelijker dan het woord 'overlijden'. Het is daarom belangrijk om woorden te kiezen die het kind helpen te begrijpen. Vervolgens zal een kind moeten beseffen door ervaren dat diegene nooit meer terugkomt. Afscheid nemen door de overledene te kunnen zien, kan kinderen helpen begrijpen dat iemand er echt niet meer is. Uitleg geven en open gesprekken voeren met het kind, zijn hierbij erg belangrijk. Maar ook ruimte bieden om persoonlijk afscheid te kunnen nemen, op een manier die zoveel mogelijk aansluit bij de wensen van het kind.
Zoals in de eerdere blog (Omdat ik mis...) stond, is onze zoon niet meegegaan toen zijn overgrootvader overleed. Omdat dit later problemen gaf in andere situaties, hebben we onze kinderen meegenomen bij het condoleren en de begrafenis van een andere overgrootvader. Alle drie hebben ze naast de kist gestaan. Waar de een al snel weg wilde en een volgende keer niet nogmaals wilde kijken, had de ander vragen en wilde nog wat dichterbij kijken. Hierin is het belangrijk zoveel mogelijk aan te sluiten bij de wensen en vragen van de kinderen.
Rouwtaak 2: Door een warboel van gevoelens
Het verliezen van een dierbare brengt pijn met zich mee, maar ook veel verschillende gevoelens: verdriet, angst, opluchting, jaloezie, eenzaamheid, schuld of boosheid. Omdat het voor het kind niet duidelijk is hoe het zich voelt, kan een emotie anders geuit worden. Een kind laat bijvoorbeeld boosheid zien, terwijl de onderliggende emotie angst is. Ook kan het zijn dat kinderen lichamelijk klachten krijgen, als uitingsvorm van hun gevoelens. Het bieden van (emotionele) veiligheid is een belangrijke voorwaarde om een kind te ondersteunen in zijn/ haar emoties. Volwassenen kunnen ruimte te bieden aan de verschillende emoties en deze proberen te verwoorden. Wanneer een kind bij het uiten van zijn/ haar emoties teveel rekening houdt met de omgeving, kan het voor een kind fijn zijn om bij iemand zich te kunnen uiten waarbij er geen kans bestaat op het raken van de ander in het verdriet en de pijn.
Een kind probeert de pijn van het gemis te vermijden of de gevoelens te verdringen, onder andere door afleiding. Enerzijds heeft het kind afleiding nodig, anders is rouwen veel te zwaar. Anderzijds is het rouwen belangrijk om verder te kunnen leven met het gemis. Voor volwassenen is het van belang om in de gaten te houden of er een balans is tussen het 'rouwen' en 'vermijden'.
Kinderen rouwen 'in stukjes'; ze kunnen zowel cognitief als emotioneel gezien niet alles in een keer aan. Daarbij komt dat ook het leven verandert en hen steeds opnieuw confronteert met het verlies.
Rouwtaak 3: Verder leven met het gemis en met de herinneringen
Zoeken naar een manier hoe verder te leven. Hierbij komt soms ook angst dat herinneringen vervagen. Volwassenen kunnen helpen om herinneringen levend te houden. Een kind houdt van rituelen, zo kan er extra aandacht besteed worden aan belangrijke data of plaatsen. Help of stimuleer een kind met het maken van een brief, herinneringsboek of bewaardoos. Ook het herinneringenblad kan helpen om herinneringen vast te houden en inzicht te krijgen in de emoties op dat moment.
Rouwtaak 4: Verder leven met de ander in je hart
Zoeken naar een plek voor de overledene in het verder leven. Verder kunnen leven met de dierbare in het hart van het kind. Daarbij kan de angst zijn om opnieuw iemand te moeten verliezen (zie de verliescirkel), maar is er ook de moed om (nieuwe) contacten aan te gaan. Geef het kind de ruimte om te zoeken naar een manier die bij hen past. Geef de tijd die nodig is. Rouwen duurt een leven lang. Blijf die ruimte bieden om te praten en hun worstelingen naar de betekenis te delen.
Komende weken zal via de social media van Praktijk Geliefd nog meer tips en handvatten gegeven worden die helpend kunnen zijn om kinderen te begeleiden wanneer ze rouwen. Want hoewel ze zelf dit proces 'moeten' aangaan, ze kunnen het niet alleen. Mochten er vragen of opmerkingen zijn, neem gerust vrijblijvend contact op via info@praktijkgeliefd.nl